قرآن در بینش امام رضا(ع)

قرآن کریم در اندیشه، گفتار و کردار اهل بیت:تجسّم و عینیت تمام یافته است و سیره کریمانه و سخن حکیمانه آنان، مستقیم یا غیر مستقیم، روشنگر کتاب الهی در ابعاد گوناگون آن است؛ از این رو یکی از رسالت های مهم امامان معصوم تبلیغ دین، بیان احکام و تفسیر قرآن بوده است. میراث قرآنی و تفسیری باقی مانده و ارزشمند از وجود مبارک امام رضا علیه السلاماز نمونه های اعلی و عظیم ذخایر قرآنی تفسیر معصومان:است و از آن جا که لطف و حکمت خداوند متعال همواره اقتضا کرده انسان را در پهنه طبیعت، بی راه و راهبر، رها نکند، میراث قرآنی را در میان خاندان نبوت:دست به دست نموده تا به هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلامرسید و آن امام همام، وارث کتاب الهی و مفسّر راستین قرآن شد و اکنون دوازدهمین حجت، امام عصرعلیه السلام میراث دار آن است. به فرموده امام صادق علیه السلامپیوسته خداوند از میان ما خاندان، کسی را بر می گزیند که کتاب او را از آغاز تا به انجامش می آموزد.[۱]

در این مقاله با نگرشی به سیره قرآنی و تفسیری امام رضا علیه السلام، بیاناتی که ایشان به طور مستقیم در باب قرآن کریم و تفسیر و فهم آن فرموده اند، می پردازیم.

بخش عمده ای از گفتار و سیره حضرت رضا علیه السلام به شکل مستقیم یا غیر مستقیم به شرح، تبیین و عینیت بخشیدن کتاب خدا اختصاص دارد؛ بنابراین، می توان در دیدی فراتر به گزارش، شرح و تفسیر قرآن در بیانات امام رضا علیه السلام پرداخت. آنچه از ایشان در ابواب مختلف فقه یاد شده، به گونه ای تبیین و تفصیل ایات الاحکام و اوامر و نواهی الهی است یا آنچه درباره توحید، نبوت، امامت، معاد، ایمان و کفر و دیگر مسائل اعتقادی به جای مانده است، شرح و بسط معارف اعتقادی قرآن است. اندرزها، آداب و اخلاق کریمانه امام رضا علیه السلامنیز توضیح ایه های اخلاقی قرآن می باشد.

الف) بیان منزلت و فضیلت قرآن

قرآن، توصیف گری گویاست و در ایه های فراوانی به بیان منزلت رفیع و شأن والای خویش پرداخته است تا برای کسی در روی گردانی از قرآن حجّتی باقی نماند و آن کسی که به قرآن رو می آورد با معرفت و بینش در وادی آن گام نهد. اهل بیت:نیز که عارف به حقیقت قرآن هستند، هم پای آن، این منزلت و فضیلت را به خوبی تبیین کرده اند.[۲] اینک نمونه ای از فرازهای گفتار امام رضا علیه السلامدر این خصوص ذکر می گردد:

الف) ریان بن صلت از حضرت رضا علیه السلام پرسید: نظر شما درباره قرآن چیست؟ امام فرمود:

کلام الله لاتتجاوزه و لا تطلبوا الهدی فی غیره فتضلّوا؛ قرآن کلام خداست، از آنچه او گفته است، فراتر نروید و هدایت را در غیر او نجویید که گمراه می شوید.[۳]

ب) محمد بن موسی رازی از پدرش روایت کرده که یکی از روزها در محضر حضرت رضا علیه السلام، سخن از قرآن به میان آمد. امام فرمود: «قرآن ریسمان محکم، دستاویز استوار و ایین برتر خدا در میان بندگان است. به سوی بهشت راهبری می کند و از دوزخ رهایی می بخشد. در اثر گذشت زمان، کهنه نشده و با تکرار بر زبان ها از ارزش و اثر بخشی آن کاسته نمی شود؛ زیرا خداوند، آن را برای زمان خاصّی قرار نداده است، بلکه حجت و برهان برای همه انسان ها در سراسر زندگیشان است و نه از پیش رو و نه از پس، باطل به آن وارد نخواهد شد. فرود آمده ای از سوی خداوند حکیم و ستوده است.»[۴]

ج) در حدیث امامت که از آن حضرت صادر شده نیز آمده است که ایشان می فرماید: «خداوند زمانی پیامبرش را به سوی خود فراخواند که دین او را کامل و بر او، قرآن را نازل کرد، کتابی که روشنگر همه چیز است و حلال و حرام و حدود و احکام و هر آنچه مردم بدان نیازمندند، در آن به طور کامل بیان شده است.»[۵]

* * *

ب) تبیین علوم قرآن

در بحث های قرآنی، گاهی خود قرآن کریم، موضوع و محور بحث قرار می گیرد و گاهی به بررسی و مطالعه جنبه های مختلف آن پرداخته می شود. در اصطلاح به این بخش از مباحث قرآنی مثل نزول قرآن، اسباب نزول، قرائات، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، مباحث ادبی قرآن؛ اعجاز و… را در بر می گیرد، علوم قرآن اطلاق می شود.[۶] در آثار به جای مانده از حضرت رضا علیه السلام، نمونه هایی وجود دارد که در ذیل علوم قرآن جای می گیرد که ما به بیان آن ها می پردازیم:

ترتیب نزول

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: از پدرم شنیدم که از پدرش حکایت می کرد نخستین سوره ای که نازل شد )بسم الله الرحمن الرحیم، اقرأ باسم ربّک( و آخرین سوره ای که نازل شد )اذا جاء نصرالله والفتح( بود.[۷]

بحث نخستین و آخرین بخش های نازل شده قرآن، از جمله مباحث علوم قرآن است که امروزه در ذیل «تاریخ» یا «علوم قرآن» از آن یاد می شود.[۸]

نظم و اعجاز قرآن

در فرازی از حدیثی که محمد بن موسی رازی از پدرش در مورد منزلت و فضیلت قرآن از حضرت امام رضا علیه السلامذکر نموده و ما نیز در بحث فضیلت قرآن در بینش آن حضرت، این روایت را آوردیم، چنین می گوید:

«ذکرالرضا علیه السلام فی منزله قرآن فعظّم الحجّه فیه والایه والمعجزه فی نظمه»؛ او گرچه سخن امام رضا علیه السلام دلایل اعجاز و نظم قرآن را ذکر نمی کند، ولی این عبارت وی دلالت دارد که آن حضرت، این مسأله را بسیار با اهمیت دانسته و از آن به عظمت یاد کرده است.[۹]

شأن نزول

از امام رضا علیه السلام روایت هایی در شأن نزول برخی ایات و سور وارد شده است که به ذکر دو مورد بسنده می کنیم.

۱. آن حضرت از پدرانش نقل می کند که ایه )الّذین ینفقون اموالهم باللیل والنّهار سرّاً و علانیه[۱۰](؛ درباره حضرت علیعلیه السلام نازل شده است.[۱۱]

۲. حضرت امام رضا علیه السلام در تفسیر سوره )والیل اذا یغشی( می فرمایند: این سوره درباره ابودحداح است که درخت خرمای شخصی بخیل را که در خانه مرد انصاری بود و موجب اذیت او می شد، در عوض خانه اش خرید و به آن مرد واگذار کرد.[۱۲]

محکم و متشابه

علی بن ابراهیم قمی روایت می کند که حضرت ثامن الحججعلیه السلام فرمود: هرکس متشابه قرآن را به محکمش بازگرداند، به راه راست راهبری می شود. سپس فرمود: در اخبار ما نیز متشابهاتی همانند متشابهات قرآن و محکماتی همانند محکمات آن وجود دارد، پس متشابهات آن را به محکماتش ارجاع دهید و از متشابه آن بدون در نظر گرفتن محکم، پیروی نکنید که گمراه می شوید.[۱۳]

ج) تفسیر ایات قرآنی

سیره و روایات تفسیری باقی مانده از عالم آل محمد گنجینه بسیار ارزشمند و دست مایه بسیار مهم برای مفسران و علاقه مندان به تفسیر قرآن به شمار می رود. ما به اختصار نمونه هایی را ذکر می نماییم:

۱. امام هشتم در تفسیر ایه شریفه )الذی جعل لکم الارض فراشاً والسّماء بناءً([۱۴] فرموده است.

«یعنی زمین را با طبایع و ابدان شما سازگار و موافق قرار داد و آن را گرم و سوزان نساخت تا شما را بسوزاند، و بسیار سرد قرار نداد تا شما را منجمد گرداند، هوای آن را زیاد خوشبو نکرد تا سرهای شما به درد اید، و زیاد بد بو نساخت تا شما را هلاک کند، آن را مانند آب نرم روان قرار نداد، تا در آن غرق شوید، و زیاد سخت وصلب نیافرید تا نتوانید خانه و ابنیه و قبرهای مردگان در آن بسازید، بلکه خداوند متعال بخشی از آن را به اندازه ای که از آن سود برید، و آرامش یابید و بدن ها و خانه هایتان بر آن قرار گیرد، سفت و سخت آفرید. )والسّماء بناءً( ؛ یعنی بر بالای سر شما آسمان را سقفی محفوظ بنا کرد، و خورشید و ماه و ستارگان[۱۵] آسمان را برای مصلحت و منفعت شما، به چرخش و گردش در آورد.»

۲. حضرت امام رضا علیه السلامدر مورد معنای «ختم الله علی قلوبهم» فرمودند: ختم به معنای طبع است که به عنوان عقوبت عصیان و کفر کافران بر قلب های آنان زده می شود. چنان که می فرماید: «بلکه خداوند متعال بر قلوب آنان مهر زده است به سبب کفر آنان، پس ایمان نمی آورند مگر اندکی.»[۱۶]

۳. امام هشتمعلیه السلام در پاسخ سؤال ابن فضال در مورد ایه شریف ) کلا انّهم عن ربّهم یومئذٍ لمحجوبون( فرمودند: خداوند متعال هرگز وابسته به مکانی نشده و در محلّی حلول نمی کند که موجب محجوب بودن بندگان از او باشد، ولکن در اثر معاصی از اجر و ثواب پروردگارشان محجوب می شوند.[۱علیه السلام ]

۴. حضرت امام رضا علیه السلام در معنای )ترکهم فی ظلمات( در ایه شریفه ۱علیه السلام از سوره بقره فرموده اند: «خداوند متعال چنین نیست که بدون جهت کسی را ترک و از او اعراض کند، ولی چون دید که آنان (کفّار) از کفر و گمراهی و انحراف و طغیان خود دست نمی کشند، نظر لطف و معاونت هدایت را از آنان قطع می کند و آنان را به خود و به اختیار خود وا می گذارد.[۱۸]

۵. ابن فضال: «وسألته (الرضا علیه السلام) عن قوله الله عزّوجلّ: )و مکروا و مکرالله([۱۹] و )یخادعون الله و هو خادعهم([۲۰] فقال: انّ الله تعالی لایمکرو لا یخادع، و لکنّه تعالی: یجازیهم جزاء المکرو الخدیعه، تعالی الله عمّا یقول الظالمون علوّاً کبیراً»: ابن فضال گوید از امام رضا علیه السلامدر مورد معنای مکر و خدعه پروردگار پرسیدم: آن حضرت در پاسخ فرمودند: پروردگار به کسی مکر و خدعه نمی کند. معنای مکر و خدعه پروردگار آن است که وقتی مردم مکر و خدعه در مقابل برنامه های الهی کنند خداوند مطابق اعمال آنها، آنان را مجازات می کند.[۲۱]

ارائه معنای واژگان

از دیگر روش ها و معیارهای تفسیری امام رضا علیه السلام در تبیین پیام ها و نکات ایات شریفه قرآنی، آوردن جمله ها و عباراتی در ذیل ایه ها جهت معنا نمودن واژگان و اصطلاحات قرآنی و بیان مقصود خداوند متعال و رفع ابهام های مردم در زمینه فهم قرآن می باشد.

حضرت رضا علیه السلاماز امام صادق علیه السلامنقل می کند آن حضرت درباره )اهدنا الصراط المستقیم( فرمود: أرشدنا الی الطریق المستقیم؛ یعنی ما را به راه راست رهنمون باش تا پایبند و ملازم طریقی باشیم که به حجّت تو منتهی می شود. و به دین تو می رسد و ما را از پیروی هوا و اخذ به رای خود که منجر به هلاکت و تباهی می شود باز می دارد.[۲۲]

امام رضا علیه السلام در بیان مذکور ضمن تبدیل ایه قرآن به معادل لغوی آن، تبیین می کنند که صراط مستقیم راهی است که در مسیر حجت خدا باشد و هوا جویی و خود رای در دین، گمراهی و تباهی است.

امام علی بن موسی الرضا علیه السلامدرباره )فاصفح الصفح الجمیل([۲۳] فرمودند: «صفح جمیل، گذشتی است که در او مؤاخذه و عقاب نباشد.»[۲۴]

درباره )خذوا زینتکم عند کلّ مسجد([۲۵] نیز از امام رضا علیه السلامروایت شده که فرمود: زینت یعنی لباس؛ بنابراین، معنای ایه این می شود که هنگام نماز و حضور در مساجد، لباس های نیکو و زینتی خود را بپوشید.[۲۶]

از حضرت امام رضا علیه السلامدرباره )و ما یؤمن أکثرهم بالله الاّ و هم مشرکون([۲علیه السلام ] پرسیده شد. فرمود: «شرکی است که به حدّ کفر نمی رسد.»[۲۸] در این ایه کریمه آمده: بیشتر آنان به خدا ایمان نمی آورند مگر آنکه برای او شریک می گیرند.» این سؤال پیش می اید که چگونه در حالی که مشرک اند، ایمان دارند. پاسخ امام رضا علیه السلاممی فهماند که مقصود از شرک مذکور در این ایه، شرکی است که با ایمان قابل جمع است و به حد کفر نمی رسد.

از دیگر معیارهای تفسیری امام رضا علیه السلام، تعیین مصداق و تطبیق ایه است، بدین صورت که مفهوم کلی ایه اخذ و بر مصادیق جدید انطباق داده می شود و راه کارهای زندگی در گستره های مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از قرآن برداشت می شود و برای واژه یا عبارتی مصادیق بسیار کلامی و یا فردی تعیین می نماید. حال، نمونه های از کلام امام رضا علیه السلامدر این زمینه عرضه می گردد که در آن به بیان مصداق و تطبیق ایه پرداخته اند:

۱. امام علی بن موسی الرضا علیه السلامدر ایه )ان تجتنبو کبائر ما تنهون عنه([۲۹]، برای کبائر این مصادیق را بر می شمرند: «پرستش بت ها، می خوردن، قتل، نافرمانی پدر و مادر، تهمت ناروا زدن، فرار از جنگ و خوردن مال یتیم.»[۳۰]

۲. در ذیل ایه )شهدالله أنّه لا اله الاّ هو والملائکه و أولوا العلم قائماً بالقسط([۳۱] امام هشتمعلیه السلام فرمود: «هو الامام». یعنی مقصود و مصداق اعلی و اکمل )اولوالعلم( امام معصومعلیه السلام است؛ زیرا دانش آنان برگرفته از دانش خدا و رسول اوست و آنان به سر چشمه علم و معرفت، دسترسی دارند و دیگران از فیض وجودشان به معرفت صحیح و کامل دست می یابند.[۳۲]

۳. امام رضا علیه السلام فرمود: «زمانی که به شما سختی ای برسد، به واسطه ما از خداوند کمک بخواهید و این همان فرموده اوست: )و لله الاسماء الحسنی فادعوه بها([۳۳] حضرت در ادامه فرمودند به خدا سوگند! ماییم اسمای حسنای الهی که هیچ کس جز به شناخت ما پذیرفته نمی شود.[۳۴]

۴. وشّاء می گوید: از حضرت رضا علیه السلامدرباره )و علامات و بالنجم هم یهتدون([۳۵] پرسیدم. فرمود: آن نشانه ها ماییم و نجم، رسول الله۶است.[۳۶]

د) بیان احکام قرآن کریم

فقه پژوهی قرآنی از نخستین شاخه های تفسیر و علوم قرآن است که زمینه خلق آثار فراوانی با عنوان «ایات الاحکام» و «فقه القرآن» بوده است. امامان معصوم:که خود منبع و مرجع تبیین احکام دین هستند، در بسیاری از موارد، نظر خود را در بیان احکام، به قرآن کریم مستند کرده اند. روایت های امام هشتمعلیه السلام در ایات الاحکام و تمسّک به قرآن در تبیین مسائل فقهی از نمونه های بارز استناد معصومین: در تبیین احکام به قرآن کریم است.

ابوالقاسم فارسی می گوید: به حضرت رضا علیه السلامعرض کردم: خداوند در کتابش می فرماید: )فإمساک بمعروف أو تسریح بإحسان([۳علیه السلام ] مقصود از آن چیست؟ امامعلیه السلام فرمود: امساک به معروف؛ (نگه داشتن به خوبی) یعنی آزار ندادن همسر و پرداخت نفقه او و اما )تسریح بإحسان ) (به شایستگی رها کردن) یعنی طلاق دادن طبق آنچه خدا مقرر فرموده است.[۳۸]

پس از گفت و شنودی که ابوسعید مکاری با امام رضا علیه السلامداشت، به امام می گوید: مسأله ای از تو می پرسم. امام می فرماید: «گمان نمی کنم، پاسخ مرا بپذیری، از یاران من نیستی! اما در عین حال بپرس.» می پرسد: مردی که هنگام مرگش گفته است: )کلّ مملوک قدیم فهو حرّ لوجه الله(؛ یعنی هربرده قدیمی ای که داشتم، در راه خدا آزاد کردم، در این باره چه می گویی؟ امامعلیه السلام می فرماید: «بله، هر بنده ای که شش ماه بر او گذشته باشد، آزاد است؛ زیرا خداوند می فرماید: )والقمر قدرّناه منازل حتی عاد کالعرجون القدیم([۳۹] بنابراین، هرچیزی که شش ماه مانده باشد، قدیمی است.[۴۰]

هـ) تنزیه پیامبران و تبیین متشابهات

رواج اسرائیلیات و افسانه های نادرست درباره پیامبران:برداشت های نادرست از ایات متشابه در داستان پیامبران و تفسیرهای ناروا، سبب مشوّه شدن چهره پیامبران و تهمت های ناروا به آنان بوده است و شاید در طول تاریخ برخی ناپاکان خواسته اند با آلوده جلوه دادن حریم نبوّت و ولایت، زمینه حضور خود در مسند رهبری جامعه و توجیه کرده های خود را فراهم آورند.

امامان معصوم:که مهبط وحی و آگاه به سرگذشت و سیره انبیای پاک الهی بوده اند، پرده از چهره باطل برداشته و به دفاع از حریم نبوت پرداخته اند. اهل بیت:تمامی ایه های مربوط به زندگی انبیا را بر اساس «رای به عصمت آنان» تفسیر کرده و به این گرایش معروف بوده اند.[۴۱]

عالم آل محمد، امام هشتمعلیه السلام در مناظراتشان و در پاسخ پرسش هایی که از ایشان می شد، میراث ارجمندی را در تفسیر ایات قصص به یادگار گذاشت که به یک نمونه از آن اشاره می شود:

محمد بن علی بن جهم، حکایت می کند که در مجلس مأمون حاضر شدم و علی بن موسی الرضا علیه السلامنیز نزد وی نشسته بود. مأمون به ایشان گفت: ای فرزند رسول خدا! ایا سخن شما این نیست که پیامبران دارای عصمت از گناه هستند؟ وی فرمود: «بله، درست است». مأمون از تعدادی از ایه های قرآن پرسید، از جمله گفت: این ایه را برای من روشن سازید که نسبت به ابراهیم می فرماید: )فلمّ جنّ علیه اللیل رای کوکباً قال هذا ربّی([۴۲]. علی بن موسیعلیه السلام فرمود: ابراهیم، میان سه گروه قرار گرفت: زهره پرست، ماه پرست و خورشید پرست.

این زمانی بود که از نقبی که در آن مخفی بود، خارج شد. وقتی پرده تاریک شب، همه جا را گرفت و ستاره زهره را دید، به گونه ای پرسش گرانه و انکار آمیز گفت: )هذا ربّی.( چون زهره افول کرد و نا پدید شد، گفت: من چیزهایی را که غروب می کنند، دوست ندارم؛ زیرا افول از صفات پدید آمده هاست، نه چیزی که قدیم و همیشگی است. پس از آن، وقتی ماه را دید که طلوع کرده است، انکار آمیز و پرسش گرانه گفت: این پروردگار من است؟! زمانی که ماه از دیدگان نهان شد گفت: اگر پروردگارم مرا هدایت نکند، از گمراهان خواهم بود.

پس چون صبح شد و خورشید را دید که درخشان و طالع است، از روی انکار و پرسش، نه از روی پذیرش و خیر گفت: این پروردگار من است؟! این که از زهره و ماه هم بزرگ تر است! آنگاه که خورشید غروب کرد، به گروه های سه گانه ای که زهره، ماه و خورشید را می پرستیدند، گفت: ای قوم! من از آنچه شما شریک خدا قرار می دهید، بیزارم، من رو به سوی کسی می آورم که آفریننده آسمان ها و زمین است و از مشرکان نیستم. ابراهیمعلیه السلام خواست برای آنان بطلان دینشان را روشن و ثابت کند که پرستش، همانند زهره، ماه یا خورشید را نسزد و تنها شایسته آفریننده آنها و خالق آسمان و زمین است. آنچه ابراهیم با آن بر قومش احتجاج کرد، از چیزهایی بود که خداوند عزّوجل به او الهام کرده بود، همچنان که می فرماید:

)و تلک حجّتنا آتیناها ابراهیم علی قومه[۴۳](.[۴۴]

پی نوشت ها:

۱. ر.ک: البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بحرانی، ج ۱، ص ۱۹.

۳.ر.ک: بحارالانوار، چاپ بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ سوم، سال ۱۴۰۳ ق.، ج ۹۲، ص ۱۲ – ۱.

۴. مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۳۰۷.

۵. عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص ۱۳۰.

۶. مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۹۶.

۷. فصلنامه پژوهش های قرآنی، ش ۱علیه السلام – ۱۸، ص ۳۰۱ – ۳۰۰.

۸. عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص ۶.

۹. جهت مطالعه تفصیلی این بحث ر.ک: اسباب النزول واحدی نیشابوری، ص ۸ – ۶؛ التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت، ج ۱، ص ۱۳۰ – ۱۲۶ و الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، ج ۱، ص ۱۱۳ – ۱۰۶ و ۱۱۹ – ۱۱۴.

۱۰. ر.ک: فصلنامه تخصصی الهیات و حقوق (دانشگاه علوم اسلامی رضوی) ، ش ۱۴، ص ۱علیه السلام ۱.

۱۱.بقره / ۲علیه السلام ۴.

۱۲. مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۳۲۳.

۱۳. همان، ج ۱، ص ۳۸۳.

۱۴. همان، ج ۱، ص ۳۰۸.

۱۵. بقره / ۲۲.

۱۶. ر.ک: سیره امام رضا، ص ۲۶۷.

۱۷. عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۶.

۱۸. همان،باب ۱۱، حدیث ۱۹.

۱۹. همان، حدیث ۱۶.

۲۰. آل عمران / ۵۴.

۲۱. نساء / ۱۴۲.

۲۲. عیون اخبار الرضا، باب ۱۱، حدیث ۱۹.

۲۳. مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۳۱۴.

۲۴. حجر / ۸۵.

۲۵. معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص ۳علیه السلام ۳.

۲۶. اعراف / ۳۱.

۲۷. مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۳۳۴.

۲۸. یوسف / ۱۰۶.

۲۹. مسند الامام رضا، ج ۱، ص ۳۴۷.

۳۰. نساء / ۳۱.

۳۱. تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۲۳۸.

۳۲. آل عمران / ۱۸.

۳۳. تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۱۶۶.

۳۴. اعراف / ۱۸۰.

۳۵. تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۴۲.

۳۶. نحل / ۱۶.

۳۷. اصول کافی، ج ۱، ص ۲۱۹.

۳۸. بقره ۲۲۹.

۳۹. مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۳۱۶.

۴۰. یس / ۳۹.

۴۱. مسند الامام رضا، ج ۱، ص ۳۶۷.

۴۲. ر.ک: فصلنامه تخصصی الهیات و حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ش ۱۴، ص ۱۸۰ – ۱علیه السلام ۵.

۴۳. انعام / علیه السلام ۶.

۴۴. همان، ۸۳.

۴۵. عیون اخبارالرضا، ج ۱، ص ۲۰۴ – ۱۹۵.